De Helmneushoornvogel (Rhinoplax vigil) is een van de meest bijzondere en helaas ook meest bedreigde neushoornvogels ter wereld. Deze grote vogel, die voorkomt in de regenwouden van Zuidoost-Azië valt op door zijn unieke ‘helm’ en zijn griezelige, lachende roep. Zijn ‘rode ivoor’ heeft hem echter aan de rand van uitsterven gebracht.
1. Zijn ‘helm’ is massief, niet hol
In tegenstelling tot de meeste andere neushoornvogels heeft de Helmneushoornvogel een bijna volledig massieve casque van keratine. Deze solide structuur kan tot wel 10% van het totale lichaamsgewicht van de vogel uitmaken en is uniek binnen de familie.
2. De casque wordt ‘rood ivoor’ genoemd en is zeer gewild
Het materiaal van de massieve casque, ook wel bekend als ‘hoornvogelivoor’ of ‘rood ivoor’, is dichter dan het ivoor van olifanten en heeft een natuurlijke gele kleur met een rode buitenlaag (afkomstig van secreties van een huidklier).
Al eeuwenlang wordt dit materiaal gebruikt voor fijn snijwerk in Azië, vergelijkbaar met olifantenivoor. Deze vraag heeft geleid tot intense stroperij.
3. Mannetjes gebruiken hun casque tijdens luchtgevechten
Mannetjes gebruiken hun helm tijdens spectaculaire luchtgevechten, waarbij twee mannetjes tegen elkaar opvliegen en met hun casques tegen elkaar botsen, soms midden in de lucht. Dit gedrag is waarschijnlijk gerelateerd aan territoriumverdediging of competitie om vrouwtjes, hoewel de exacte functie nog verder onderzocht wordt.
https://www.youtube.com/watch?v=MD7BEukXuPY
4. Hij heeft een opvallende, bijna kale nek
Een ander kenmerkend uiterlijk aspect van de Helmneushoornvogel is zijn grotendeels kale nek en keelzak. De huid van de nek is gerimpeld en heeft een verschillende kleur bij de geslachten: rood bij mannetjes en blauw of paars bij vrouwtjes. Deze kale huid speelt mogelijk een rol bij thermoregulatie of visuele communicatie.
5. Zijn roep klinkt als een maniakale lach
De roep van de Helmneushoornvogel is onmiskenbaar en nogal sinister. Het begint met een serie korte, luide ’tok’-geluiden die steeds sneller gaan, om vervolgens over te gaan in een lange, bulderende, bijna hysterische lach: ‘Kah kah kah kah’. Deze opvallende roep draagt ver door het regenwoud en wordt gebruikt voor communicatie tussen partners en voor territoriumafbakening.
6. Het vrouwtje metselt zichzelf in tijdens het broeden
Net als andere grote neushoornvogels vertoont de Helmneushoornvogel een bijzonder broedgedrag. Het vrouwtje zoekt een natuurlijke boomholte en metselt zichzelf vervolgens grotendeels in met een mengsel van modder, uitwerpselen en voedselresten, waarbij alleen een smalle verticale spleet openblijft. Hierdoor zijn zij en haar eieren (meestal één of twee) beschermd tegen roofdieren zoals slangen en apen.
7. Het mannetje verzorgt het vrouwtje en kuiken maandenlang
Terwijl het vrouwtje ingemetseld zit, is zij volledig afhankelijk van het mannetje voor voedsel. Hij brengt haar en later het kuiken maandenlang trouw voedsel (voornamelijk fruit, maar ook insecten en kleine gewervelden), dat hij via de smalle spleet aanreikt. Pas als het jong bijna vliegvlug is, breekt het vrouwtje uit.
8. Ze zijn belangrijk voor zaadverspreiding in het regenwoud
Helmneushoornvogels zijn voornamelijk frugivoren (fruiteters), met een voorkeur voor de vruchten van vijgenbomen. Ze slikken de vruchten vaak heel door.
Door hun grote actieradius en het feit dat ze de zaden onverteerd weer uitpoepen, spelen ze een cruciale rol bij de verspreiding van zaden van veel boomsoorten over grote afstanden in het regenwoud. Ze zijn dus essentieel voor de gezondheid en regeneratie van het bos.
9. De soort wordt ernstig bedreigd door stroperij
De Helmneushoornvogel is geclassificeerd als Kritiek (Critically Endangered) op de Rode Lijst van de IUCN. De belangrijkste bedreiging is de meedogenloze stroperij voor zijn waardevolle ‘rode ivoor’. De vraag hiernaar, vooral vanuit China, is de afgelopen decennia geëxplodeerd, wat heeft geleid tot een dramatische afname van de populaties in hun hele verspreidingsgebied. Daarnaast vormt habitatverlies door ontbossing een grote bedreiging.
