Dinosaurussen blijven tot de verbeelding spreken. Van de vele duizenden diersoorten die ooit op aarde leefden en uitstierven, zijn dino’s ongetwijfeld de meest populaire. Het aantal boeken, films, tv-series en computerspelletjes met dino’s in de hoofdrol is haast niet te tellen.
De eerste fossiele resten van dinosaurussen werden ontdekt in het begin van de negentiende eeuw. Het was de Britse paleontoloog Richard Owen die in 1848 de naam ‘Dinosauria’ bedacht voor deze groep uitgestorven reptielen. Meer dan 200 jaar lang zijn paleontologen al bezig om de gevonden skeletten terug samen te stellen en de exemplaren in te delen in de juiste families, soorten en groepen.
De dinosauriërs doken voor het eerst op in de geologische periode van het Trias (252 tot 201 miljoen jaar geleden) en stierven uit op het einde van de Krijtperiode (145 tot 66 miljoen jaar geleden). De studie van de eerste dinosaurussen op aarde is geen gemakkelijke opgave voor paleontologen. Ze moeten zich meestal baseren op onvolledige skeletten met slechts een paar wervels en beenderen. Het is daarom niet verwonderlijk dat paleontologen van mening verschillen en sommige fossielen worden ingedeeld bij verkeerde families of soorten. Hieronder een lijstje van tien dinosaurussoorten, die (waarschijnlijk) behoorden tot de tien oudste dino’s op aarde.
Alwalkeria
Van de oude dinosaurussoort Alwalkeria maleriensis is slechts één exemplaar bekend, gevonden in India. Eerder dachten paleontologen dat het over een primitief tweevoetig dier ging. Tegenwoordig is de wetenschappelijke wereld het erover eens dat Alwalkeria maleriensis een van de oudste dinosauriërsoorten op aarde was, met een bekken dat lijkt op dat van reptielen.
Het enige gevonden skelet (het zogenaamde holotype, aan de hand waarvan de soort wordt beschreven), is verre van compleet. De onderzoekers moeten het doen met fragmenten van de schedel, de uiteinden van de kaakbeenderen, 28 ruggenwervels, een dijbeen en een been uit de poot van het dier. Waarschijnlijk was het dier slechts 50 centimeter lang (veel kleiner dus dan de latere dinosaurussen) en woog het slechts twee kilogram. De ouderdom van Alwalkeria maleriensis wordt geschat op 228 miljoen jaar.
Eoraptor
De Argentijnse paleontoloog Ricardo Martinez vond de eerste resten van Eoraptor in 1991 in Argentinië, in het Ischigualastobekken waarin vele primitieve dinosaurusskeletten werden aangetroffen. In de jaren daarna vond men nog meer fragmenten van deze oude dinosaurussoort. De soort kreeg de naam ‘Eoraptor lunensis’.
Eoraptor betekent zoiets als ‘rover van de dageraad’. Een duidelijk kenmerk van Eoraptor is het gebit, dat tanden bevat die zowel bij een vleeseter als een planteneter passen. De soort leefde in het noordwesten van het huidige Argentinië. De Eoraptor leefde zo’n 231 tot 228 miljoen jaar geleden, tijdens de late Trias-periode. Waarschijnlijk werden de dieren niet langer dan anderhalve meter en niet zwaarder dan tien kilogram.
Eodromaeus
Ook dit dinosauriërgeslacht werd ontdekt in het Ischigualastobekken in Argentinië. De Amerikaanse onderzoeker John Murphy ontdekte de eerste fossiele resten in 1996. In het begin dachten paleontologen dat het over een Eoraptor-exemplaar ging. Bij nader onderzoek bleek het echter over een aparte soort te gaan, die ter ere van Murphy in 2011 de benaming ‘Eodromaeus murphi’ kreeg.
De gevonden resten waren van een klein tweevoetig dier, waarschijnlijk niet langer dan 1,2 meter met een gewicht van ongeveer vijf kilogram. Volwassen exemplaren bereikten waarschijnlijk een lengte van bijna twee meter en een gewicht tussen vijftien en twintig kilogram. Eodromaeus murphi was een vleeseter, en vermoedelijk een verre voorouder van de reusachtige tweevoetige vleesetende dinosaurussen zoals Tyrannosaurus rex. Eadromaeus murphi leefde 231 tot 229 miljoen jaar geleden.
Panphagia
Het paleontologisch onderzoek van het Ischigualastobekken in Argentinië, waar ook Eoraptor en Eodromaeus werden ontdekt, leverde nog meer vondsten op van oude dinosaurussoorten. In 2006 ontdekte paleontoloog Ricardo Martinez er de resten van het primitieve dinosauriërgeslacht Panphagia. De soort kreeg de benaming ‘Panphagia protos’. Panphagia betekent ‘alleseter’ en de soortnaam ‘protos’ wijst erop dat het hier over een van de eerste dinosaurussoorten gaat.
Het gebit van Panphagia doet vermoeden dat het dier inderdaad een alleseter was, maar dit is niet zeker. Tot nu toe is er slechts één exemplaar bekend, dat bestaat uit een gedeeltelijke schedel, meerdere wervels, delen van de schouder, het bekken en de poten. Het gevonden dier was ongeveer 130 centimeter lang. De ouderdom van het fossiel wordt geschat op 231 miljoen jaar.
Sanjuansaurus
Alweer een van de eerste dinosaurussoorten die in het Ischigualastobekken werd gevonden. De benaming is afkomstig van de plaats waar de eerste fossiele resten werden aangetroffen: het stadje San Juan in Noordwest-Argentinië. De ontdekking van deze zeer oude dino vond plaats in 1994.
Van het skelet vonden de paleontologen een gedeeltelijke schedel, vrijwel de volledige wervelkolom, de schouderbladen en nog verschillende kleinere fragmenten terug. De soort Sanjuansaurus gordilloi werd beschreven in 2010 door de Argentijnse onderzoekers Oscar Alcober en Ricardo Martinez. De soortnaam ‘gordilloi’ was een eerbetoon aan de preparateur van het fossiel, Raul Gordillo. Sanjuansaurus was een dino die drie meter lang kon worden. Waarschijnlijk was het een vleeseter. Het fossiel is aangetroffen in een bodemlaag die 231,4 miljoen jaar oud is.
Herrerasaurus
Het was een geitenhoeder die de eer had om de fossielen van een zeer oud dinosauriërgeslacht te ontdekken in het Argentijnse Ischigualastobekken. Victorino Herrera merkte in 1959 de beenderen van een Herrerasaurus-exemplaar op, die op de bodem van het woestijnlandschap lagen te verweren. Paleontoloog Osvaldo Alfredo Reig onderzocht de beenderen en vermoedde dat het over een van de eerste dinosaurussen ging. In 1961 vond Reig nog een exemplaar, met een skelet dat beter bewaard was.
De soort Herrerasaurus ischigualastensis werd door Reig beschreven in 1963. De geslachtsnaam ‘Herrerasaurus’ verwijst naar geitenhoeder Herrera. In latere jaren werden nog meerdere fragmenten van Herrerasaurus gevonden. Paleontologen vermoeden dat het dier een vleeseter was en een lengte kon bereiken van vier tot zes meter, met een gewicht van 200 tot 300 kilogram. De ouderdom van de fossielen bedraagt ongeveer 231 miljoen jaar.
Saturnalia
In 1998 vonden onderzoekers drie onvolledige skeletten van een tot dan toe onbekende dinosaurussoort nabij het stadje Santa Maria in het zuiden van Brazilië. De beschrijving van deze nieuwe soort, Saturnalia tupiniquim, vond plaats in 1999. Omdat de vondst van de skeletten gebeurde in de periode van het Braziliaanse carnaval, kreeg het nieuw ontdekte dinogeslacht de naam van het Romeinse feest Saturnalia, de voorloper van het huidige carnaval.
De soortnaam ‘tupiniquim’ betekent ‘inboorling’ in de taal van de lokale bevolking. De gevonden fossielen waren afkomstig van dieren die een lengte hadden van ongeveer 1,5 meter en een gewicht van tien kilogram. Saturnalia tupiniquim was een voorouder van de tweevoetige dinosaurussen, de Theropoda, waar onze huidige vogels van afstammen. De gevonden resten zijn zo’n 230 tot 233 miljoen jaar oud.
Staurikosaurus
In dezelfde Braziliaanse regio ontdekte onderzoeker Llewellyn Ivor Price al in 1936 een belangrijk fossiel van een vroege dinosaurussoort. Het skelet was verre van volledig en de schedel van het dier ontbrak helemaal. Het duurde nog tot 1970 alvorens paleontoloog Edwin Colbert de soort beschreef als Staurikosaurus pricei. De geslachtsbenaming ‘Staurikosaurus’ verwijst naar de Griekse benaming van het sterrenbeeld Zuiderkruis. De soortnaam ‘pricei’ is een eerbetoon aan de ontdekker van het fossiel, Llewellyn Price.
Staurikosaurus is verwant met Herrerasaurus. Het dier had waarschijnlijk een lichaamslengte van zo’n 225 centimeter en woog een kleine twintig kilogram. Het was vermoedelijk een vleeseter en kon met zijn lange achterpoten snel rennen. Deze primitieve dinosaurussoort leefde zo’n 233 miljoen jaar geleden.
Chindesaurus
In 1985 slaagden paleontologen erin om een onvolledig skelet op te graven van een vroege dinosauriër in het Petrified Forest National Park in de Amerikaanse deelstaat Arizona. Onderzoeker Bryan Small had een jaar vroeger al een sprongbeen van dit skelet gevonden. Het bleek om de oudste dinosauriër te gaan die ooit in de Verenigde Staten was teruggevonden. Na preparatie van het fossiel kon men in 1995 de soort beschrijven.
De soort kreeg de benaming ‘Chindesaurus bryansmalli’. De soortnaam ‘bryansmalli’ is een duidelijk eerbetoon aan ontdekker Bryan Small. De geslachtsbenaming ‘Chindesaurus’ verwijst naar de Navajo-benaming ‘chindi’ voor ‘boze geest’. Chindesauris betekent dus in feite ‘geesthagedis’. De fossiele resten werden aangetroffen in een gesteentelaag die 215 miljoen jaar oud is. Van het skelet zijn alleen enkele hals-, rug- en staartwervels teruggevonden en enkele beenderen. De schedel ontbreekt. Chindesaurus bryansmalli bereikte vermoedelijk een lengte tussen twee en drie meter en was waarschijnlijk een vleeseter.
Nyasasaurus
De tot nu toe oudste bekende dinosaurussoort ter wereld is Nyasasaurus parringtoni. Fossielen van dit dinogeslacht werden in de jaren dertig van de vorige eeuw door Francis Rex Parrington aangetroffen in de omgeving van het Nyasameer (tegenwoordig het Malawimeer) in het zuiden van Tanzania. De vondsten werden pas beschreven in de jaren vijftig en in 1967 kreeg de dinosaurussoort de benaming ‘Nyasasaurus parringtoni’.
De geslachtsnaam ‘Nyasasaurus’ verwijst naar de vindplaats (het Nyasameer). De soortnaam ‘parringtoni’ is afgeleid van de ontdekker, Rex Parrington. Het gevonden skelet was verre van volledig: er zijn slechts een zestal wervels en een armbeen teruggevonden. Onderzoekers vermoeden dat het dier zo’n twee tot drie meter lang werd. De resten werden gevonden in bodemlagen die ongeveer 243 miljoen jaar oud zijn. Dit maakt Nyasasaurus parringtoni de oudst bekende dinosaurussoort. De gevonden resten zijn tien tot vijftien miljoen jaar ouder dan andere bekende fossielen van dinosauriërs.